بر اساس تحقیقات اخیر مرکز آمار ایران، ازدواج دختران 10 تا 14 ساله در بهار 1400 32 درصد افزایش یافته است. آنچه این خبر را دردناکتر می کند این است که این آمار فقط در مورد ازدواج های ثبت شده در سازمان ثبت احوال صدق می کند. به گفته کارشناسان، نرخ واقعی ازدواج کودکان در ایران حداقل سه برابر بیشتر از آمار رسمی است. در بسیاری از جوامع سنتی، فرزند همسر از ایجاد تجربیات شیرین کودکی جلوگیری می کند. آیا از سن قانونی ازدواج در ایران اطلاع دارید؟ وضعیت فرزندان و همسر در قوانین و مقررات ایران چگونه است؟ آیا ضمانت اجرایی کافی برای حل این معضل اجتماعی در کشور ما وجود دارد؟ در ادامه به این سوالات پاسخ خواهیم داد.
دلیل ازدواج کودکان در ایران چیست؟
مشکل کودکان در کشور ما تازگی ندارد. در گذشته ازدواج در سنین پایین نه تنها حرام بود بلکه بهای هم بود. امروزه دو عامل اصلی ازدواج کودکان در ایران وجود دارد که در ادامه به آن ها پرداخته ایم.
1. شرایط سخت اقتصادی
در حال حاضر تعداد خانواده هایی که با هزینه ای با فرزندان خود ازدواج می کنند افزایش یافته است. حتی برخی از خانواده ها حاضرند فرزندان خود را در سنین پایین ازدواج کنند.
2. باورها و باورهای غلط در مورد ازدواج کودکان
در شهرها و روستاهایی که دارای محیط های فرهنگی سنتی هستند، هنوز ازدواج در سنین پایین خوب تلقی می شود. خیلی ها هستند که می گویند: پیرمردهای ما در سن کم ازدواج کردند و اتفاق بدی نیفتاد! تفکر سنتی در این مناطق فراگیر شده است، اندیشه ای که ریشه در باورهای قدیمی دارد و به راحتی قابل تغییر نیست.
عواقب همسر بودن چیست؟
در مورد ازدواج کودکان دو دیدگاه متفاوت وجود دارد. برخی بر این باورند که ازدواج در سنین پایین نه تنها فرصتی برای رشد بر اساس آداب و رسوم و فرهنگ سنتی فراهم می کند. در مقابل، کارشناسان اجتماعی معتقدند فرزند همسر یک مشکل مهم و پرخطر است. مهمترین عواقب برای فرزند همسر عبارتند از:
- ایجاد مشکلات جسمی و روانی برای زوجین و افزایش شیوع اختلالات روانی در جامعه.
- گسترش افسردگی در کودکانی که زود ازدواج کرده اند.
- افزایش نرخ سقط جنین و افزایش نرخ مرگ و میر مادران؛
- چنین ازدواج هایی منجر به افزایش فقر و شرایط بد اقتصادی خانواده می شود.
- افزایش خشونت خانگی و سوء استفاده جنسی از کودکان؛
- افزایش آمار طلاق عاطفی و قطعی در جامعه.
- افزایش تعداد فرزندان بدون شناسنامه به دلیل عدم ثبت قانونی این گونه ازدواج ها.
- ازدواج کودکان به دلیل ازدواج اجباری و گسترش بی سوادی در حال افزایش است.
سن قانونی ازدواج در ایران
طبق ماده 1041 قانون کشور، سن ازدواج برای دختران 13 سال و برای پسران 15 سال است. بر این اساس ازدواج زودهنگام به عنوان فرزند همسر تعریف خواهد شد. البته موضوع به همین جا ختم نمی شود و در ماده 1041 آمده است که ازدواج بین 13 تا 15 سال باید در دادگاه صالح به مصلحت طفل و با اذن ولی قانونی باشد. به عبارت دیگر برای ازدواج قبل از سن مقرر در قانون سه شرط اصلی وجود دارد:
1. اجازه سرپرست قانونی کودک
طبق ماده 1180 قانون کشور، قیم طفل پدر یا جد است. در واقع برای ازدواج یک خردسال باید پدرش رضایت دهد. اگر پدرش در قید حیات نباشد، این وظیفه بر عهده پدربزرگ و مادربزرگ اوست.
2. بر بهترین منافع کودک تمرکز کنید
شرط دوم ازدواج فرزندان، رعایت مصالح آنهاست. به عبارت دیگر باید دید ازدواج زودهنگام به نفع کسی است یا خیر.
3. صلاحیت دادگاه صالح
این شرط در واقع مهمترین شرط تایید ازدواج یک جوان است. دادگاه خانواده دادگاهی است که قادر به تشخیص مصلحت کودک است.
تأثیر شرط ماده 1041 قانون مدنی بر وضعیت فرزند شوهر در ایران
از مفاد ماده 1041 قانون مدنی می توان نتیجه گرفت که ازدواج کودکان در قوانین ایران منع اکیدا ندارد. مشکل از آنجا شروع می شود که این بند از قانون شرایطی را برای ازدواج کودکان پیش بینی کرده است و هر یک از این شرایط می تواند منشأ مشکلات بسیاری باشد. معنای دقیق «علاقه کودک» که در این مقاله ذکر شده مشخص نیست. از سوی دیگر معیاری برای تشخیص این تناسب وجود ندارد. بهترین منافع کودک می تواند تحت تأثیر عوامل زیادی قرار گیرد. تحت تأثیر عوامل مختلف مانند وضعیت تأهل، وضعیت فرهنگی و شرایط اقتصادی، والدین کودک ممکن است تصدیق کنند که ازدواج به نفع آنهاست. دادگاه ها به طور کلی چهار معیار را برای تعیین بهترین منافع کودکان در نظر می گیرند:
- بلوغ جسمی و روانی او؛
- رضایت و آگاهی کودک از آنچه اتفاق می افتد؛
- شرایط فردی که با فرزند ازدواج کرده است؛
- قیم قانونی طفل به دلیل ازدواج او.
البته شناسایی این موضوعات در دادگاه کار آسانی نیست. نتایج بررسی‌های مختلف نشان می‌دهد که دادگاه‌ها معمولاً بلوغ جسمانی و سرپرستی قانونی کودک را در نظر می‌گیرند و به طور کلی بلوغ فکری و روحی او را نادیده می‌گیرند. بررسی موارد مربوطه نشان داده است که در اکثر مواقع ازدواج کودکان رضایت بخش نیست و یا نمی داند چه اتفاقی می افتد. برای تعیین صلاحیت طرف مقابل فقط به مسائلی مانند سن، سطح تحصیلات و درآمد وی توجه می شود. همچنین در موارد مختلف دلایل والدین کودک بررسی نمی شود و به رضایت او بسنده می شود.
علاوه بر این، به گفته کارشناسان حقوق کودک، موضوع دیگری نیز وجود دارد. برخی از خانواده ها مخفیانه فرزندان خود را مجدداً ازدواج می کنند و زمانی که کودک به سن قانونی می رسد، خانواده به دادگاه مراجعه می کنند و از دادگاه می خواهند که ازدواج قانونی باشد.
همه این مشکلات دست به دست هم داده تا فرزندان همسر را در ایران رواج بیشتری دهند و شرایطی که برای ازدواج زودهنگام به این دلایل تعیین شده است، هنوز تاثیری در کاهش نرخ ازدواج کودکان ندارد.
ضمانت اجرایی علیه زوجین فرزند در حقوق ایران
از آنچه گفته شد می توان نتیجه گرفت که نظام حقوقی ایران به دنبال کاهش ازدواج کودکان قبل از سن قانونی ازدواج است. ماده 1041 قانون کشور مهمترین ماده قانونی در این زمینه است. در این ماده ضمانت اجرایی برای برخورد با افرادی که شرایط فوق را رعایت نمی کنند وجود ندارد. البته در ماده 50 قانون حمایت از خانواده آمده است:
«هرگاه مردی برخلاف مفاد ماده 1041 قانون رفتار ازدواج کند به حبس تعزیری درجه شش محکوم خواهد شد. در صورتی که نکاح موجب ازکارافتادگی یا بیماری دائمی زوجه شود، زوج مکلف به پرداخت مهریه است و در صورت فوت زوجه، زوج به حبس تعزیری درجه پنج محکوم خواهد شد. حبس تعزیری درجه چهار همراه با پرداخت دیه خواهد بود.
تبصره ـ هرگاه شخصی که پدر یا مادر یا قیم یا قیم یکی از والدین قهری است تأثیر مستقیم در تخلف موضوع این ماده داشته باشد به حبس تعزیری درجه شش محکوم می شود. این حکم در مورد پیمانکار نیز جاری است».
حبس درجه چهار حبس بیش از 5 تا 10 سال است. حبس پنج برابر بیشتر از ۲ تا ۵ سال حبس است. حبس درجه شش نیز به معنای حبس بیش از ۶ ماه تا ۲ سال است.
بنابراین چنانچه فرزندی بدون اجازه دادگاه مجدداً ازدواج کند، تمامی دست اندرکاران تحت پیگرد قانونی قرار خواهند گرفت. اگر موجب آسیب جسمی یا مرگ کودک شود، مجازات شدیدتر خواهد بود. اما در این قانون به سایر خسارات ناشی از این موضوع اشاره ای نشده است.
همسران همیشه دارای معلولیت، بیماری یا فوت فرزند نیستند، اما فرزندانی که با ازدواج مجدد دچار آسیب روحی می شوند چه می شود؟ بهترین راه برای مقابله با افرادی که کمتر از معلولیت آسیب جسمی دیده اند چیست؟ به نظر می رسد قانون در مورد فرزند شوهر هنوز جامع و کامل نیست.
کارشناسان درمان همسر با فرزند را پیشنهاد می کنند
کارشناسان حقوق کودک راهکارهای مختلفی را برای کاهش نرخ فرزندآوری در ایران پیشنهاد کرده اند که در زیر دو راهکار اصلی را بیان کرده ایم.
1. خانواده ها را آموزش دهید و سعی کنید آگاهی آنها را بالا ببرید
در این زمینه نقش سازمان های فعال در زمینه حقوق کودک حائز اهمیت است. تشکیل کنفرانس ها، کارگاه های آموزشی و تولید و انتشار برنامه های آموزشی از طریق رسانه های گروهی وظیفه این گونه سازمان هاست. از این طریق می توان خانواده را از عواقب همسر بودن آگاه کرد.
2. قوانین را اصلاح کنید
همانطور که گفته شد در قوانین ایران اقدام به درمان فرزند همسر می شود اما این قوانین برای جلوگیری از فرزند همسر کافی نیست. در بسیاری از موارد مانند معیارهای تعیین مصلحت کودکان هنوز ابهام وجود دارد. ضمانت های لازم الاجرا ارائه شده نیز برای پوشش آسیب های جسمی و روانی ناشی از زوج به فرزند ناکافی است. در نتیجه اشخاص حقوقی می توانند با اصلاح قوانین و نظارت بر انطباق آنها نقش موثرتری در این زمینه ایفا کنند.
خلاصه
در ایران فرزند همسر ریشه در بسیاری از مسائل دارد. تعداد فرزندان و زوجین به دلایل مختلف از جمله فقر فرهنگی و عدم آموزش صحیح در مورد سن ازدواج افزایش می یابد. از سوی دیگر شرایط نامناسب اقتصادی نیز به این مشکل دامن زده است. بسیاری از خانواده ها هستند که فرزندان خود را در ازای دریافت پول مجبور به ازدواج می کنند. در حقوق ایران حتی اگر به فرزندان زوج توجه شود، این توجه کافی نیست.
